Aφορμή αυτό το κείμενο της Ελευθεροτυπίας. Ας πούμε λοιπόν δυο κουβέντες για τα μεταλλαγμένα, απλά πράγματα.
Τι είναι τα μεταλλαγμένα προϊόντα; ( Ορισμός, διαδικασίες και παραδείγματα )
Είναι προϊόντα που έχουν προκύψει από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς με βάση τις μεθόδους τις Γενετικής Μηχανικής.
Αυτό σημαίνει ότι έχει προηγηθεί μία επέμβαση στο γονιδίωμα των οργανισμών αυτών – συνήθως η επέμβαση αυτή είναι προσθήκη DNA ενός άλλου οργανισμού που έχει αποσπαστεί και τροποποιηθεί κατάλληλα στο εργαστήριο.
Ειδικότερα από τότε που οι επιστήμονες θεωρούν ότι κατάφεραν να αποκωδικοποιήσουν το DNA, έχει διευκολυνθεί η διαδικασία του εντοπισμού και της απομόνωσης του γονιδίου που είναι υπεύθυνο για κάποιο χαρακτηριστικό ή για τον έλεγχο κάποιας διαδικασίας και το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για να μεταβάλουμε τον καινούριο οργανισμό.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα γενετικά τροποποιημένων οργανισμών είναι τα βακτήρια που έχουν τροποποιηθεί ώστε να παράγουν ανθρώπινη ινσουλίνη. Τα βακτήρια πολλαπλασιάζονται με ταχύτατους ρυθμούς και έτσι από τεράστιες καλλιέργειες τροποποιημένων βακτηρίων συλλέγουμε πολύ εύκολα πολύ ικανοποιητικές ποσότητες ανθρώπινης ινσουλίνης, οι οποίες στη συνέχεια θα χορηγηθούν σε διαβητικούς ανθρώπους.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα μεταλλαγμένων προϊόντων είναι το γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι, σόγια, ρύζι, σιτάρι, κ.α.. Συνηθέστερα, έχουν τροποποιηθεί με κάποιο γονίδιο ανθεκτικότητας ή με κάποιο γονίδιο αυξητικής ορμόνης. Μια τέτοια περίπτωση, ας πούμε, είναι το περίφημο "καλαμπόκι της Λάρισας" που είχε προκαλέσει κάποτε αντιδράσεις και συζητήσεις. Ήταν πειραματικές καλλιέργειες καλαμποκιού που είχε τροποποιηθεί ώστε να παράγει το βακτήριο Bacillus thuringiensis, το οποίο σκοτώνει τα λεπιδόπτερα έντομα και αποφεύγεται έτσι η χρήση φυτοφαρμάκων.
Γιατί τα λέμε ‘μεταλλαγμένα’; ( Διαχωρισμός )
Έλα ντε.
Κακώς, θα έλεγα.
Μετάλλαξη είναι ένας γενικότερος όρος που περιγράφει μία επίκτητη αλλαγή της γενετικής σύνθεσης ενός οργανισμού, η οποία καθίσταται κληρονομική.
Με βάση τον ορισμό αυτό, η μετάλλαξη περιλαμβάνει και τη γενετική τροποποίηση, ο όρος μετάλλαξη όμως είθισται να αναφέρεται σε τυχαίες και μη ελεγχόμενες γενετικές αλλαγές.
Αυτές συνήθως είναι μεταβολές στην αλληλουχία βάσεων του γενετικού υλικού, που προκαλούνται από λάθη στη διαδικασία αντιγραφής κατά τη διάρκεια της κυτταρικής διαίρεσης και οφείλονται σε διάφορους εξωγενείς παράγοντες, όπως η έκθεση του γενετικού υλικού σε υπεριώδη ακτινοβολία, ραδιενέργεια, διάφορα χημικά ή και ιούς.
Το αποτέλεσμα δεν είναι πάντα αρνητικό, πολύ συχνά μάλιστα ίσως δεν έχει καμία επιρροή στο φαινότυπο και στις λειτουργίες του οργανισμού.
Επειδή, όμως, τίποτα δεν είναι τυχαίο στο γονιδίωμα των οργανισμών, μία τυχαία μεταβολή στην αλληλουχία των βάσεων (ακόμα και η πιο ασήμαντη, όπως η έλλειψη μίας εκ των εκατομμυρίων βάσεων ή η προσθήκη μίας) το πιθανότερο είναι να σημαίνει ότι πλέον κάτι θα διαβάζεται διαφορετικά, ίσως και εντελώς διαφορετικά.
Σε μεταλλάξεις, για παράδειγμα, θεωρείται ότι οφείλεται το σύνδρομο Down, σε μεταλλάξεις οφείλονται συνήθως οι τερατογενέσεις σε περιοχές όπου υπεισέρχονται εξωτερικοί παράγοντες όπως αυτοί που αναφέραμε παραπάνω, ενώ μερικές μεταλλάξεις δεν είναι καν συμβατές με τη ζωή.
Καθίσταται προφανές ότι η Γενετική Μηχανική και οι επεμβάσεις της, οι γενετικές τροποποιήσεις, δεν έχουν σχέση με τις μεταλλάξεις.
Τα προϊόντα που προκύπτουν από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς καλό είναι να αποκαλούνται διαγονιδιακά ή γενετικά τροποποιημένα προϊόντα.
Και έτσι θα αποκαλούνται στο εξής σε αυτό το κείμενο.
Γιατί τα φοβόμαστε τόσο πολύ; ( Ο μύθος )
Ακριβώς γιατί τα λέμε "μεταλλαγμένα".
Τα φοβόμαστε τα μεταλλαγμένα.
Μας έρχονται στο μυαλό τερατογενέσεις, η Χιροσίμα, το Τσέρνομπιλ, ραδιενέργεια, καρκίνος κλπ..
Ο κόσμος ακούει "μεταλλαγμένα" και έχει την αίσθηση ότι θα φάει κάτι χαλασμένο ή καρκινογόνο ή ραδιενεργό.
Κάτι τέτοιο, φυσικά, δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα.
Καλό είναι να ξέρουμε τι να φοβόμαστε και γιατί.
Δηλαδή δεν υπάρχουν κίνδυνοι; ( Οι αλήθειες )
Κάθε άλλο.
Οι κίνδυνοι είναι πάρα πολλοί.
Ας περιοριστούμε εδώ στους άμεσους κινδύνους για τη φύση και για τον άνθρωπο.
α) Η Γενετική βρίσκεται ακόμα στα πρώτα βήματά της και είναι σημαντικό να μην το ξεχνάμε. Το ότι αποκωδικοποιήσαμε το DNA δε σημαίνει ότι έχουμε κατανοήσει πλήρως όλους τους σχετικούς μηχανισμούς. Μέσα από τα πειράματα μπορεί να προκύψει κάτι το επικίνδυνο χωρίς να το έχουμε προβλέψει. Η επέμβαση στο DNA ενός οργανισμού με στόχο ένα επιθυμητό αποτέλεσμα ίσως δεν μπορεί να αποκλείσει και κάποιο άλλο παράπλευρο αποτέλεσμα.
β) Ομοίως, ένα γενετικά τροποποιημένο προϊόν μπορεί να έχει παράπλευρες επιπτώσεις και στην υγεία του ανθρώπου και άλλων οργανισμών, όπως τοξικές επιδράσεις, αλλεργικές αντιδράσεις, ακόμα και τη μεταφορά των γονιδίων.
γ) Τα παραπάνω είναι ακόμα πιο επικίνδυνα, αν αναλογιστεί κανείς ότι από τη στιγμή που ένας γενετικά τροποποιημένος οργανισμός αφεθεί ελεύθερος στη φύση, δεν υπάρχει επιστροφή. Η διαδικασία είναι μη αναστρέψιμη. Για παράδειγμα, η γύρη ενός φυτού μεταφέρεται με τον αέρα, με το νερό ή με τα έντομα και μπορεί να επιμολύνει εκτάσεις από φυσιολογικές καλλιέργειες. Αυτό δε σημαίνει πως ολόκληρες οι εκτάσεις στη συνέχεια θα αποτελούνται από φυτά με την τροποποιημένη ιδιότητα, αλλά σίγουρα θα προκύψουν πολλά διαγονιδιακά φυτά και άλλωστε όλα τα φυτά που θα επιμολυνθούν θα μεταφέρουν την ιδιότητα στο γενετικό υλικό τους και, αν δεν εκφραστεί στα ίδια, θα εκφραστεί ίσως στις επόμενες γενιές. Κάθε ένα από αυτά τα φυτά είναι ικανό να μολύνει άλλες τόσες εκτάσεις και ούτω καθεξής.
δ) Μπορεί να επηρεαστούν οι τροφικές αλυσίδες. Για παράδειγμα, το καλαμπόκι-εντομοκτόνο θα σκοτώνει δεκάδες έντομα και πουλιά, θα επιδρά σε άλλους οργανισμούς που δεν αποτελούν στόχους (αν όχι και στον ίδιο τον άνθρωπο), θα προκαλέσει ίσως την επικράτηση υπερανθεκτικών ζιζανίων ή και εντόμων με ανοσία σε δηλητηριώδεις ουσίες, η οποία ίσως προκαλέσει και την εξαφάνιση των μη-τροποποιημένων οργανισμών γιατί δε θα μπορούν να ανταγωνιστούν, κλπ.. Πέρα από το ότι οι ίδιοι οι διαγονιδιακοί οργανισμοί μπορεί να είναι ασταθείς στο καινούριο τους περιβάλλον.
Τι τα θέλουμε τότε; ( Xρησιμότητα )
Τα διαγονιδιακά προϊόντα έχουν πάρα πολλά να μας προσφέρουν, αρκεί βέβαια να έχουν προηγηθεί τα απαραίτητα πειράματα και οι έλεγχοι ώστε να είμαστε βέβαιοι ότι είναι απολύτως ασφαλή για τον άνθρωπο και τη φύση.
Οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών αναζητούν λύση και οι υποσχέσεις της Γενετικής Μηχανικής δεν μπορούν να περάσουν απαρατήρητες.
Κάθε αγρότης θα ήθελε πιο ανθεκτικά φυτά και κάθε καταναλωτής θα ήθελε πιο γευστικούς καρπούς, ενώ η μείωση της χρήσης αγροχημικών φαρμάκων είναι κάτι που θα επιθυμούσαν και οι δύο.
Αλλά πολύ περισσότερο, θα μπορούσαν να καλυφθούν οι ανάγκες εκατομμυρίων ανθρώπων σ’ αυτόν τον κόσμο που έχουν ανάγκη από φαγητό, αν τα φυτά αναπτύσσονταν ταχύτερα και ήταν παραγωγικότερα.
Ομοίως, θα μπορούσε να διευκολυνθεί η παραγωγή χιλιάδων ειδών φαρμάκων, καθιστώντας τα πιο προσβάσιμα για εκατομμύρια ανθρώπους που τα έχουν ανάγκη, ή και να ανακαλυφθούν καινούρια, θεραπεύοντας άλλους τόσους.
Τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα έχουν τις βάσεις για να γίνουν το μέλλον της οικονομίας μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας.
Και τα όρια πού είναι; ( Βιο-ηθική )
Ας αφήσουμε στην άκρη τους άμεσους κινδύνους που εκθέσαμε παραπάνω και ας επικεντρωθούμε τώρα στο δυσκολότερο ζήτημα: αν επιτρέπεται να παίζουμε με τη ζωή.
Ας θεωρήσουμε, μάλιστα, ότι δεν τίθεται θέμα γενετικής τροποποίησης των ανθρώπων για κανένα λόγο, γιατί τότε το θέμα γίνεται πολύ πιο δύσκολο και άλλωστε τότε πλέον δεν έχουμε να κάνουμε με προϊόντα.
Οι υπέρμαχοι της Γενετικής Μηχανικής διατείνονται ότι ο άνθρωπος ανέκαθεν έπαιζε με τη φύση προκειμένου να μπορέσει να την εκμεταλλευτεί όσο το δυνατόν καλύτερα. Από τις διασταυρώσεις των τριαντάφυλλων ή των μανταρινιών ή των σκυλιών μέχρι το μπόλιασμα των δέντρων, που σε πολλά μοιάζει με τη διαδικασία της γενετικής τροποποίησης, μόνο που γίνεται in vivo.
Ή μήπως δεν παίζουμε με τη ζωή και τη φύση όταν αποφασίζουμε να γκρεμίσουμε δέντρα για να χτίσουμε ένα σπίτι ή όταν κυνηγάμε και σκοτώνουμε πουλιά ή όταν κλείνουμε ζώα σε ζωολογικούς κήπους ή όταν πρέπει να επιλέξουμε αν θα στειρώσουμε τη σκύλα μας, αν θα την αφήσουμε να κάνει σκυλάκια ή αν θα κάνουμε ευθανασία στα σκυλάκια…;
Ο άνθρωπος παντού δεν επεμβαίνει στη ζωή και στη φύση;
Γιατί μας πειράζει τόσο πολύ εδώ;
Γιατί κάπου πρέπει να μπουν κάποια όρια, θα απαντήσουν οι πολέμιοί της. Γιατί δεν πρέπει να φτάσουμε μια μέρα παίζοντας να δημιουργήσουμε πατάτες σε μέγεθος καρπουζιού που να φυτρώνουν σε ταχύτητες φακής, ούτε μοσχάρια σε μέγεθος ελέφαντα που να γεννάνε σαν κουνέλια, ούτε αγελάδες που αντί για γάλα να παράγουν πενικιλίνη.
Αλλά ποιος είναι αυτός που θα βάλει τα όρια και ποιος θα αποφασίσει τι πρέπει και τι δεν πρέπει; Εμείς, που ασχολούμαστε με το θέμα θεωρητικά;
Μήπως όλη αυτή η ηθικολογία οφείλει την ανάπτυξή της στην ποιότητα της κοινωνίας μας, που έχει φροντίσει για την κάλυψη των βασικών μας αναγκών και την επίλυση των πρωτευόντων προβλημάτων μας;
Σε κάποιες άλλες γωνιές της γης, αυτές που υποτίθεται πως αφορά περισσότερο το θέμα, οι άνθρωποι σίγουρα δε θα είχαν τέτοιες αναστολές αν είχαν την επιλογή, αλλά μάλλον θα επέλεγαν να εξασφαλίσουν στον εαυτό τους το κρέας που θα τους έσωζε τη ζωή παρά να εξασφαλίσουν στη φύση την αρμονία με βάση αυτό που θεωρητικά ορίζεται ως "φυσιολογικό". Και θα το απολάμβαναν χωρίς να ανησυχήσουν αν το μοσχάρι είχε μέγεθος κανονικό ή μεγαλύτερο.
Αλλά και πάλι, μπορούμε να τα ισοπεδώσουμε όλα στο όνομα της ανάγκης;
Τη στιγμή, μάλιστα, που υπάρχουν τεράστια οικονομικά συμφέροντα, θα είναι σωστό να δούμε μια μέρα, με πρόσχημα τις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου για καύσιμα, σκύλους που να κατουράνε πετρέλαιο ή καγκουρώ που να εκπνέουν γκάζι;
Κατά τη γνώμη μου, η απάντηση δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Χρειάζεται πολλή συζήτηση για να βρούμε μια ισορροπία και να βάλουμε στο σωστό ύψος τη γραμμή των ορίων.
Σήμερα τι ισχύει; ( Ισχύουσα νομοθεσία )
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, σε αντίθεση με τις Η.Π.Α., είναι πάρα πολύ αυστηρή στο θέμα των μεταλλαγμένων τροφίμων.
Από το 2003, ο κανονισμός 1830/2003 που τροποποιεί την οδηγία 2001/18/EC, ορίζει ότι επιβάλλεται επισήμανση σε προϊόντα που περιέχουν εγκεκριμένο γενετικά τροποποιημένο οργανισμό σε ποσοστό μεγαλύτερο του 0,9% και αντίστοιχη επισήμανση σε προϊόντα που περιέχουν σε ποσοστό μεγαλύτερο του 0,5% γενετικά τροποποιημένο οργανισμό που δεν έχει εγκριθεί ακόμα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά έχει λάβει μια ευνοϊκή αξιολόγηση κινδύνου από μια κοινοτική επιστημονική επιτροπή, ενώ σε περίπτωση που τα ποσοστά είναι μεγαλύτερα τα προϊόντα θα απαγορεύονται.
Υπάρχει, όμως, ένα κενό στην ευρωπαϊκή νομοθεσία: Δεν είναι υποχρεωτική καμία σήμανση στα ζωικά προϊόντα όταν προέρχονται από ζώα που τρέφονται με μεταλλαγμένους οργανισμούς.
Εδώ ας υπογραμμιστεί ότι στη χώρα μας εισάγονται κάθε χρόνο πάνω από 250.000 τόνοι μεταλλαγμένης σόγιας για χρήση στις ζωοτροφές και δεν έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουμε σε ποια ζώα καταλήγουν αυτές και σε ποια όχι.
Επιστημονικά πειράματα, πάντως, λαμβάνουν χώρα τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική και μάλιστα αυτού του είδους τα προγράμματα είναι γενικώς από τα υψηλά επιδοτούμενα.
ΥΓ: Νομίζω είναι ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα για συζήτηση, γι’ αυτό προσπάθησα το κείμενο να είναι όσο το δυνατόν πιο πλήρες.
Αν, όμως, θεωρεί κανείς ότι πρέπει να διορθωθεί ή να προστεθεί κάτι στο κείμενο, ας το προτείνει.
