Thursday, October 22, 2009

Death tangos

Δικαιωματικά, μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία των tangos ανήκει στην Πολωνία. Λέγεται μάλιστα ότι κάποια από τα πιο όμορφα αργεντίνικα tangos έχουν περιέργως τις ρίζες τους στην ευρωπαϊκή αυτή χώρα.
Τη μεγαλύτερη άνθησή του, όμως, το πολωνικό tango τη γνώρισε την εποχή του μεσοπολέμου, με αρκετούς εμπνευσμένους συνθέτες, σπουδαιότερος των οποίων ίσως είναι ο Jerzy Petersburski.
Το πιο γνωστό tango του Petersburski είναι εκείνο που σχεδόν 60 χρόνια αργότερα ενέπνευσε το Ρώσο Nikita Mikhalkov για ένα από τα αριστουργήματα του ευρωπαϊκού κινηματογράφου, τον Ψεύτη ήλιο.
Η ιστορία του κομματιού ξεκινάει με τη σύνθεσή του από τον Petersburski κάπου το 1935, υπό τον τίτλο To ostatnia niedziela (“Η τελευταία Κυριακή”). Οι στίχοι (κάποιου Zenon Fredwald) μιλούσαν για μια τελευταία συνάντηση ενός ζευγαριού πριν το χωρισμό. Το τραγούδι σύντομα έγινε ένα από το πιο διάσημα της εποχής του και γνώρισε τότε διάφορες εκτελέσεις, με πιο όμορφη αυτήν από το μεγαλύτερο Πολωνό τραγουδιστή του περασμένου αιώνα, τον Mieczysław Fogg.
Η μελαγχολική και νοσταλγική ατμόσφαιρα, όμως, του κομματιού, και ο τίτλος του, το έκαναν σιγά-σιγά να συνδεθεί με το θέμα του θανάτου και της αυτοκτονίας. Λέγεται, μάλιστα, ότι οι απογοητευμένοι Πολωνοί αξιωματικοί αυτοκτονούσαν υπό την υπόκρουση της μελωδίας του όμορφου αυτού tango του Petersburski. Λίγο αργότερα, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Treblinka, ο Artur Gold, διάσημος Πολωνοεβραίος συνάδελφος του Petersburski, αναγκαζόταν από τους ναζί να παίζει το κομμάτι αυτό ντυμένος ως κλόουν, για να συνοδεύει την πορεία των φυλακισμένων προς τους θαλάμους αερίων, μέχρι να εκτελεστεί τελικά μια μέρα και ο ίδιος.
Το 1936 έρχεται η πρώτη εκτέλεσή του στα ρώσικα, από την Klavdiya Shulzhenko και σύντομα ακολουθεί αυτή από τον Pavel Mihailov μαζί με την State Radio Committee Jazz Band, σε στίχους ενός Iosif Alvek. Ο ρώσικος τίτλος του τραγουδιού είναι Утомлённое солнце [Utomlyonnye solntsem], που σημαίνει “Κουρασμένος/ξεφτισμένος ήλιος”. Ακολουθούν πολλές ακόμα εκτελέσεις, μεταξύ των οποίων αυτή του Leonid Utyosov, που ακούγεται και στον Ψεύτη ήλιο. Τόσο πολύ το αγάπησαν οι Ρώσοι, που, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, το πολωνικό αυτό tango θεωρείται στ' αλήθεια από πολλούς κάτι σαν εθνικός ύμνος στη Ρωσία (όπως, βέβαια, και στην Πολωνία). Κατά σύμπτωση, τα λόγια του πραγματικού τωρινού εθνικού ύμνου των Ρώσων είναι γραμμένα από τον Sergey Mikhalkov, πατέρα του Nikita Mikhalkov. Ο ευγενής αυτός υπερήλικας πέθανε μόλις πριν από λίγες εβδομάδες.
Αρκετά νωρίτερα, πάντως, από την ταινία του Mikhalkov που το έκανε γνωστό σε όλον τον κόσμο, το τραγούδι είχε ακουστεί σε ταινία από το 1979, στο ρώσικο Skazka skazok (Tale of tales), το ξεχωριστό και ιδιαίτερο “Παραμύθι των παραμυθιών” του Yuriy Norshteyn, που θεωρείται από τους κριτικούς η καλύτερη ταινία κινουμένων σχεδίων όλων των εποχών. Το κομμάτι μπαίνει πρώτη φορά όταν αποχωρίζονται χορεύοντας κάποια ζευγάρια για να φύγουν οι άντρες για το μέτωπο του πολέμου. Παρά τη μελαγχολική της ατμόσφαιρα, η ταινία είναι ένας ύμνος στη φύση και τη ζωή, όπως άλλωστε ήταν και το ποίημα του μεγάλου Τούρκου (με πολωνική υπηκοότητα) ποιητή Nâzım Hikmet, από το οποίο η ταινία δανείστηκε το όνομά της.

Η μελωδία του τραγουδιού ακούγεται επίσης για πολύ λίγο και στην ταινία Schindler's list (Η λίστα του Σίντλερ) του Steven Spielberg, μια απ’ τις σπουδαιότερες ταινίες στην ιστορία του κινηματογράφου, νικήτρια 7 βραβείων Όσκαρ το 1994, αλλά και σε αρκετές ακόμα ταινίες που αναφέρονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Πολωνοεβραίων.
Την αμέσως επόμενη χρονιά, τη χρονιά του Ψεύτη ήλιου, η μελωδία του ‘tango του θανάτου’ ακούγεται και στο Λευκό (Trzy kolory: Biały, Three colours: White, Trois couleurs: Blanc) του Kieślowski. Σε μια σκηνή στο μετρό του Παρισιού, ένας Πολωνός αναγνωρίζει ένα συμπατριώτη του όταν παίζει σε κάτι σα φυσαρμόνικα το μελαγχολικό αυτό σκοπό, ένα σκοπό που δε θα μπορούσε βέβαια να μην αναγνωρίσει.
Το 1994, λοιπόν, βγαίνει στους κινηματογράφους και η υπέροχη ταινία του Mikhalkov με τίτλο ομώνυμο με αυτόν του ρώσικου τραγουδιού, που στα αγγλικά μεταφράστηκε “Burnt by the sun”, στα γαλλικά “Soleil trompeur” και στα ελληνικά, βέβαια, “Ψεύτης ήλιος”. Το κύριο μουσικό θέμα της ταινίας είναι ασφαλώς το ίδιο το τραγούδι, με την υπόλοιπη μουσική να έχει επιμεληθεί ο ‘Ρώσος Morricone’, ο Eduard Artemyev. Σε διάφορα σημεία της ταινίας εμφανίζεται κιόλας μια μυστηριώδης (συμβολική, μάλλον) μορφή του κουρασμένου ψεύτη ήλιου, ενώ η ταινία είναι αφιερωμένη “σ’ αυτούς που κάηκαν από τον ήλιο της επανάστασης”. Η ταινία αυτή επίσης απέσπασε βραβείο Όσκαρ. Πρόσφατα ανακοινώθηκε η παραγωγή της ταινίας Ψεύτης ήλιος 2.


Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει πως όλες οι παραπάνω ταινίες είναι συνυφασμένες με την αγάπη και τον πόλεμο, το χωρισμό ή τον αποχωρισμό, αλλά κυρίως, την αυτοκτονία ή το θάνατο ή τελικά τη ζωή.
Πρόσφατα πια, το 2006, το τραγούδι βίωσε την αναγέννηση του, χάρη στη βιρτουόζο του βιολιού Sophie Solomon, που το διασκεύασε, με τον Richard Hawley, πρώην μέλος του συγκροτήματος των Pulp, να τραγουδάει σε στίχους αγγλικούς, παρεμφερείς με αυτούς των ρώσικων εκτελέσεων, πιθανότατα γραμμένους από την ίδια την Solomon. Το τραγούδι συμπεριλαμβάνεται στο πρώτο solo album της, το Poison sweet Madeira, στο οποίο η Αγγλίδα βιολονίστρια, μεταξύ άλλων, αξιοποιεί σε ένα κομμάτι τη φωνή του ηθοποιού Ralph Fiennes, που, κατά σύμπτωση, πρωταγωνιστούσε και στο Schindler's list.

I 've been burnt by the sun
in my prozak coccoon,
just can't pick up the pieces
of my life without you…


ο Ψεύτης ήλιος του Mikhalkov σε trailer και στο imdb

η σκηνή από το Λευκό του Kieślowski

το Tale of tales του Yuriy Norshteyn: 1,2,3






Ανάμεσα στα προσεκτικά διαλεγμένα κομμάτια που ακούγονται στο Schindler's list, όμως, υπάρχει και άλλο ένα, ουγγρικής προέλευσης, με παρόμοιο όνομα και μια αντίστοιχη ιστορία σε ένα παράλληλο γεωγραφικό και ιστορικό φόντο.
Πρόκειται για ένα κομμάτι του 1933, το Szomorú vasárnap, που σημαίνει “Μουντή Κυριακή”, ένας τίτλος που ίσως εύκολα στέλνει το μυαλό μας στη Συννεφιασμένη Κυριακή του Τσιτσάνη, που λέγεται ότι επίσης έχει γραφτεί μετά από κάποιο περιστατικό της κατοχής.
Συνθέτης του ουγγρικού τραγουδιού ήταν ο Rezső Seress, με πρώτη εκτέλεση μάλλον αυτήν με τη φωνή του Pal Kalmar, και οι στίχοι ήταν από ένα ποίημα του László Jávor, γραμμένο μετά από το χωρισμό του με κάποια κοπέλα. Λέγεται μάλιστα πως ζήτησε ο ίδιος από τον Seress να το μελοποιήσει. Το ποίημα αναφερόταν βέβαια σε χωρισμό και υπονοούσε και μια επικείμενη ίσως αυτοκτονία και έτσι, με τον καιρό, το τραγούδι απέκτησε τον άτυπο ανατριχιαστικό τίτλο του ‘τραγουδιού των αυτοκτονιών’. Ο αστικός μύθος λέει ότι στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι άνθρωποι, απογοητευμένοι από την οικονομική κρίση και τη γενικότερη μιζέρια του μεσοπολέμου, αυτοκτονούσαν κάποια μεσάνυχτα υπό τον ήχο της μελωδίας του. Λέγεται, μάλιστα, ότι στην Ουγγαρία απαγορεύτηκε, ενώ και στην Αμερική κάποιοι σταθμοί σταμάτησαν σύντομα να παίζουν την εκτέλεση του Paul Robeson (Gloomy Sunday, σε αγγλικούς στίχους Desmond Carter). Ήδη μέσα στα πρώτα χρόνια, το κομμάτι είχε διασκευαστεί και στα γαλλικά (Sobre dimanche, με τη φωνή της Damia, σε στίχους Jean Marèze και François-Eugène Gonda) και φυσικά στα ρώσικα (Мрачное воскресенье [Mratschnoje Woskresenje], από το ‘βασιλιά του ρωσικού tango’ αλλά και αγαπημένο εκτελεστή του Πολωνού Petersburski, τον Pyotr Leshchenko, με στίχους δικούς του). To 1941 ήρθε η εκτέλεση για την οποία είναι διάσημο το τραγούδι ακόμη και σήμερα· αυτή από την Billie Holiday.
Πολλά χρόνια αργότερα, το 1968, ο συνθέτης του τραγουδιού, ο Rezső Seress, στα 69 του, αυτοκτόνησε πηδώντας από το μπαλκόνι του σπιτιού του. Συνήθιζε να λέει ότι η παγκόσμια επιτυχία του Gloomy Sunday τον έκανε δυστυχισμένο, γιατί ήξερε πως δε θα κατάφερνε ποτέ να ξαναγράψει κάτι εξίσου σπουδαίο.

Το 1997, αυτοκτόνησε με χάπια και ο τραγουδιστής των The Associates, που είχαν διασκευάσει το τραγούδι το 1982, ο Billy Mackenzie, προσθέτοντας άλλη μια μικρή πινελιά στη φήμη του κομματιού. Το τραγούδι Cut here των The Cure έχει γραφτεί για την αυτοκτονία του φίλου τους, του Mackenzie, και ο τίτλος επιλέχτηκε ώστε να είναι αναγραμματισμός του ονόματός τους, επειδή πίστεψαν πως θα ήταν το τελευταίο κομμάτι που θα ηχογραφούσαν.
Μία εντελώς φανταστική υπόθεση για τη δημιουργία του ουγγρικού tango παρουσιάζεται στη γερμανοουγγρική ταινία του 1999 με τίτλο Ein lied von liebe und tod (Gloomy Sunday — a song of love and death), άλλη μια ταινία με πολύ έρωτα, θάνατο και πόλεμο. Μια δυνατή ιστορία με συνταγή Casablanca, που με τη σκηνοθεσία του Rolf Schübel αναδεικνύεται σε κάτι αρκετά καλό, προσπερνώντας τα όποια ζητήματα αφέλειας ή προβλεψιμότητας υπεισέρχονται κατά στιγμές.

Τέλος, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι το τραγούδι έχει γνωρίσει δεκάδες εκτελέσεις μέχρι σήμερα, μεταξύ των οποίων από τον Ray Charles, τον Elvis Costello, τον Serge Gainsbourg, την Sinéad O'Connor, την Björk, την Sarah Brigthman, κ.α..

Πρόσφατα, ο Πάνος Παταγιάννης το τραγούδησε και στα ελληνικά, σε στίχους δικούς του.

Οι Μοίρες μπροστά από λόγια θλιμμένα
τραβούν την κλωστή από λάθη σβησμένα…
μιας Κυριακής.

Gloomy Sunday - ορχηστρικό (από την ταινία του Schübel)
και Το τέλος κάθε Κυριακής - Πάνος Παταγιάννης στο youtube

το Gloomy Sunday του Schübel σε trailer και στο imdb

11 Comments:

Blogger just me said...

Κέντησες!
Εξαιρετική δουλειά, Ιάσονα, και στο ερευνητικό/εγκυκλοπαιδικό της κομμάτι και στη γραφή.

Και συγκινήθηκα που θυμήθηκα τον υπέροχο "Ψεύτη ήλιο" με την καταπληκτική μουρίτσα και τον γοητευτικό εκείνο άντρα (Μιχάλκοφ και κόρη αυτοπροσώπως) και το συγκλονιστικό κοντράστ της συντριβής του προσωπικού σύμπαντος από τη βερβαρότητα της εξουσίας υπό το φως, πάντα, της ανέμελης καθημερινότητας.

Μου επιτρέπεις να παραπέμψω στην ανάρτησή μου από τη σελίδα μου στο Φέισμπουκ [ναι, δυστυχώς, μου προέκυψε και αυτό :)];

Sunday, October 25, 2009 10:10:00 pm  
Blogger ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΟΣ said...

Ιάσωνα, μένω έκπληκτος από τις πληροφορίες για ένα θέμα που μου ήταν παντελώς άγνωστο.
Με τον τρόπο σου, με παρακίνησες να αναζητήσω τον ψεύτη ήλιο και τις μουσικές που με παραπέμπουν οι πληροφορίες σου.
Αν εξαιρέσω την τριλογία του Κισλόφσκι με την εξαιρετική μουσική του Πραισνερ, όλα τ' άλλα μου είναι άγνωστα.
Καλώς σε βρήκα λοιπόν και σ' ευχαριστώ για τις γνώσεις.

Monday, October 26, 2009 5:25:00 pm  
Blogger Ασκαρδαμυκτί said...

Πω πω τι μαθαίνει κανείς...

Monday, October 26, 2009 8:18:00 pm  
Blogger Jason said...

Σας ευχαριστώ για τα καλά λόγια, η αλήθεια είναι ότι μου πήρε αρκετό καιρό η αναζήτηση όλων των στοιχείων που με ενδιέφεραν και ακόμα συνεχίζω να προσθέτω.

epikure, χαίρομαι πολύ και σ' ευχαριστώ.

just me, ενδιαφέρον είναι μάλιστα το γεγονός ότι ο Μιχάλκοφ προέρχεται από καλλιτεχνική οικογένεια ευγενών της ρωσικής (εστέτ) μπουρζουαζίας, κάτι που αντιστοιχεί λίγο πολύ στον έναν από τους δύο κόσμους που συγκρούονται στην ταινία του· στον αντίθετο απ' αυτόν που αντιπροσωπεύει ο χαρακτήρας που υποδύεται ο ίδιος.

Εννοείται ότι χαιρετίζουμε κάθε είδους παραπομπές, γι' αυτό άλλωστε φτιάχτηκε το Ίντερνετ. :)

Tuesday, October 27, 2009 4:15:00 pm  
Blogger Studiolum said...

A great detective work to clear up the fantastic story of a fantastic song! I also remember its Russian version from my childhood, when it belonged to those “bourgeois” Russian songs that had been introduced to Hungary not through the official propaganda but privately by Soviet army officers.

With your permission, I would like to include – with due reference – a summary of your findings in the English/Spanish and Hungarian version of my blog where, among others, I also collect songs that in some sense condense history in themselves (under the label ballad, also including some Greek ones).

As to the other song, Seress’ Gloomy sunday, I have always connected it in my mind with Tsitsanis’ Συννεφιασμένη Κυριακή, just for the title, as otherwise they have nothing common either in tune or in text. And I have also connected with them a third, more recent song, which was the perfect expression of the never-ending gloomy Sundays for my generation: the Sunday afternoon by the Serbo-Hungarian Sztevanovity brothers, of which I have also written on the blog.

Thanks for the great work and best wishes to similar ones in the future!

Tamás, Hungary

Friday, October 30, 2009 9:59:00 pm  
Blogger Jason said...

Wow.
That is one of the very few "international" comments that I have ever received here.
So you are a polyglot! You must be very fluent in greek though if you managed to read such a long text in our language. In any case, that is really impressive.
Thank you for your words.
And thank you for sharing your memories and your thoughts with us.
You didn't have to ask for a permission, it is of course granted.
And I promise to visit your blogs soon.

Jason

Saturday, October 31, 2009 12:34:00 pm  
Blogger Marina said...

Ωραίο το άρθρο σου..έμαθα πράγματα νέα!
Να υποθέσω ότι χορεύεις και τανγκο;

Saturday, October 31, 2009 6:49:00 pm  
Blogger Jason said...

Nope, sorry. :)

Sunday, November 01, 2009 9:34:00 pm  
Anonymous Anonymous said...

πολύ ωραίο άρθρο.

να προσθέσω στις παραπομπές σου αυτές της Tale Of Tales στο Youtube

http://www.youtube.com/watch?v=Tmcp4XNCWRY

http://www.youtube.com/watch?v=PBniVo80Mec&feature=related


ελπίζω να την απολαύσεις.
by cortlinux

Sunday, November 15, 2009 7:58:00 pm  
Blogger Jason said...

Καλέ μου cortlinux, στο τέλος του πρώτου μισού του post, έχω προσθέσει και παραπομπές για το Tale of tales στο youtube.
Σ' ευχαριστούμε πολύ πάντως όπως και να 'χει. :)

Sunday, November 15, 2009 8:17:00 pm  
Anonymous Anonymous said...

τώρα τις πρόσεξα. μου είχε κάνει εντύπωση ότι δεν είχα δει παραπομπές. όμως ήμουν απρόσεκτος.

εγώ σε ευχαριστώ γιατί πάντα στα περάσματά μου από εδώ μου προσφέρεις τροφή για απόλαυση και σκέψη (το ότι δεν σχολιάζω δεν σημαίνει ότι δεν διαβάζω).

:-)

by cortlinux

Sunday, November 15, 2009 8:24:00 pm  

Post a Comment

Subscribe to Post Comments [Atom]

<< Home